Elf uur onderhandelen
‘Formatieonderhandelingen zijn spannend en zwaar’, zegt Verhagen op zijn kantoor. ‘Je moet enorm alert zijn. Dat maakt het proces spannend. Je moet exact weten hoever je kunt springen en als je gesprongen hebt, kun je vrijwel niet meer terug. Dan ga je de sfeer verpesten en wordt het wel heel moeilijk om tot resultaat te komen. ‘En daar komt bij’, zegt Verhagen, ‘je bent moe. Je hebt immers net een campagne achter de rug.’ En toch moet je door: elke dag elf, twaalf uur onderhandelen, elke dag een ander dossier, ’s nachts terugkoppelen en de strategie voor de volgende dag bepalen. ‘Ik vind het heel goed hoor, dat ze nu in de formatie een korte vakantie inlassen. Dat is ook goed voor de relatie met het thuisfront.’
Wat maakt het formatieproces anders als je het vergelijkt met onderhandelingen in het bedrijfsleven?
‘Meestal is het probleem dat je pijn moet verdelen. De een wil verduurzamen, de volgende wil meer autowegen en weer een ander wil de uitkeringen omhoog. Meestal heb je een beperkte hoeveelheid geld. Zelfs als je de ander iets gunt, komt het toch vaak neer op de vraag: Jongens, waar gaan we dan op bezuinigen?’
‘Formeren is als pokeren met je kaarten op tafel’
De moeilijkheid zit hem volgens Verhagen ook in de openbaarheid van het formatiespel. Het is poker met de kaarten op tafel. Dat begint al tijdens de verkiezingscampagne. ‘Je maakt tevoren je onderhandelingsinzet al publiek bekend’, zegt Verhagen. ‘Op het moment dat ik in de campagne beloof dat de hypotheekrente gehandhaafd blijft, en ik geef daarop toe bij de formatie, dan heb ik wel wat uit te leggen. In het bedrijfsleven doe je dat niet zo openlijk. Mijn werknemers weten niet wat mijn onderhandelingspositie is bij loononderhandelingen.’
‘Cao-onderhandelingen zijn eigenlijk heel overzichtelijk. Het gaat vooral over loon, bijscholing, omscholing, nascholing en arbeidsproductiviteit. Maar in de politiek gaat het om vragen als: Hoe ga ik om met Israël en met Amerika? Hoe met migratie, met integratie, infrastructuur, het onderwijs en noem maar op.’ Maar niet alleen de materie is complexer, er wordt ook anders onderhandeld. ‘Ondernemers onderhandelen naar elkaar toe. Aan het eind willen ze allebei een succes kunnen claimen. Politieke onderhandelaars gaan eigenlijk alle kanten op. En af en toe kruisen ze elkaar en dat worden dan akkoorden.’
Achterban op tilt
En dan heb je als politicus ook nog te maken met hoe het overkomt, zegt Verhagen. ‘De onderhandelingen tussen VVD en PvdA waren in no time gepiept. En vervolgens was iedereen boos dat de VVD allemaal dingen had weggegeven zonder dat daar blijkbaar pijn voor was geleden door de PvdA. In die onderhandelingen was duidelijk dat voor de VVD het financieringstekort essentieel was. Tegelijkertijd wilden ze een aantal hervormingen doorvoeren. Om dat te kunnen bereiken, waren ze bereid een heleboel concessies te doen.’
‘in de formatie geef je soms iets toe en vervolgens slaat je achterban op tilt’
‘Dan blijkt dat je in zo’n proces dingen kunt toegeven waar je achterban helemaal van op tilt slaat. Dat gebeurde toen bij de gezondheidszorg. De VVD spléét. Dat hebben ze vervolgens weer terug moeten onderhandelen. Die ‘reparatie’ heeft 600 miljoen aan infrastructuur gekost.’
Bij fusies is het openen van de boeken één van de cruciale momenten. Hoe zit dat bij een formatie?
‘Als de CPB-berekening van je verkiezingsprogramma terugkomt: dat is een moeilijk moment. Dan gaan bij ons in zekere zin de boeken open. En het bezoek van de minister van Financiën, het CPB en de Nederlandsche Bank aan het begin van de formatiegesprekken is ook zo’n moment. Zij vertellen hoeveel er daadwerkelijk te verdelen valt.’
Wat is de rol van een formateur? Die kennen we eigenlijk niet in het bedrijfsleven.
‘Dat wisselt. Sommigen proberen het proces helemaal naar hun hand te zetten. Die proberen het regeerakkoord zelf te schrijven. De formateur is wel heel bepalend, vooral omdat die de zaken vlot kan trekken. Die kan er in de onderhandeling thema’s tussendoor gooien waarvan hij denkt: Hier moeten ze toch wel uit kunnen komen. Zodat iedereen af en toe wat winstpunten heeft. Dat is nodig, anders vergaat de je lust wel.’
‘Zorg dat iedereen af en toe wat winstpunten heeft’
‘Het wordt makkelijker als je eerst wat sfeer creëert door het over een onderwerp eens te worden. Zo’n onderwerp waarvan je weet dat daarop toch concessies gedaan moeten worden. Daarmee bouw je goodwill op. Met GroenLinks brak het op migratie. De formateur had ook kunnen zeggen: ‘Ik begin met verduurzaming. Dat moet toch gebeuren, we hebben allemaal Parijs ondertekend.’ Als GroenLinks daar veel had binnengehaald, was de partij misschien bereid om meer concessies te doen op een voor hen ook pijnlijk punt.’
Houd je in de formatieonderhandelingen wat kruit droog, omdat je weet dat ze kunnen mislukken en je met een nieuwe partij om tafel moet?
‘Nee. Op het moment dat je gaat onderhandelen met partij A, dan is het ook de bedoeling om er uit te komen met die partij. Je gaat er vol er in. Net als met een cao. In theorie kan ik zonder de FNV een cao afsluiten; maar als ik met de FNV en CNV ga praten, is het de bedoeling om er met FNV en CNV uit te komen.’
‘Vind je het gek dat mensen niet op je stemmen als je zegt: dit kabinet was ook shit’
‘Weet je wat het is, bij onderhandelingen over een cao is het toch een uitruil: Jij krijgt loonsverhoging in ruil voor dit of dat. Bij een Green Deal gaat het vaak om voorkomen van regelgeving of over de maatschappelijke verantwoordelijkheid die je wilt tonen. Formeren is pijn verdelen, maar ook successen. Daarop wordt je afgerekend. En je moet ook je successen claimen. Als je alleen over je regeringsdeelname zegt: ‘Dit kabinet was ook shit' (Verhagen trekt een vies gezicht), vind je het dan gek dat mensen niet op je stemmen?’
Wie is Maxime Verhagen?Maxime Jacques Marcel Verhagen (Maastricht, 14 september 1956) is sinds juli 2013 voorzitter van Bouwend Nederland, de belangenbehartiger voor de bouwbranche. Verhagen was van oktober 2010 tot november 2012 voor het CDA minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie en tevens vicepremier in het kabinet-Rutte I. Daarvoor – van 2007 tot 2010 – was hij minister van Buitenlandse Zaken in het kabinet-Balkenende IV. Verhagen werd in 1994 lid van de Tweede Kamer, nadat hij vijf jaar in het Europees Parlement had gezeten, en vanaf 11 juli 2002 was hij voorzitter van de CDA-fractie. Na de verkiezingen in 2012 verliet Verhagen de Kamer. Hij werd in 2013 adviseur bij de VDL-groep en commissaris bij het Limburgse chemische bedrijvencluster Chemelot.
