Als je geld gaat uitgeven of juist wilt binnenhalen als overheid, kijk dan eerst eens naar het gedrag van mensen. Die tip geeft econoom Henriëtte Prast aan het nieuwe kabinet.
Stel: je zou de hele overheidsbegroting opnieuw kunnen inrichten, wat zou je dan anders doen? Als je die vraag stelt aan een gedragseconoom krijg je verrassende antwoorden. Want Henriëtte Prast, hoogleraar Financiële Planning aan de universiteit van Tilburg, gooit meteen de notie dat zo'n overheidsbegroting rationeel in elkaar zit overboord. Als je naar het gedrag van mensen kijkt - en politici vormen daar zeker geen uitzondering op – kom je namelijk de nodige eigenaardigheden tegen, aldus Prast.
'Zo hebben mensen langetermijndoelen maar laten ze in de praktijk tóch de korte termijn zwaarder wegen, ook als dat hun doelen ondermijnt', stelt Prast. Voor politici die herkozen willen worden, maakt dat het leven lastig. 'Vaak gaan de kosten nu eenmaal voor de baat uit. Maar de kiezer laat zich in het stemhokje leiden door wat er kort voor de verkiezingen gebeurt.'
Fouten toegeven
Een andere eigenaardigheid is de neiging van mensen – en beleidsmakers zijn hier wederom geen uitzondering op - om vast te houden aan eerder genomen besluiten. Oók als er inmiddels nieuwe feiten voorliggen die ondubbelzinnig aantonen dat bepaalde regelingen niet werken. 'Dat heeft er mee te maken dat niemand graag toegeeft dat hij een fout heeft gemaakt. Bovendien zijn er dan vaak al kosten gemaakt. Rationeel zou zijn om niet te kijken naar wat er al ingestopt is, maar puur en alleen naar de toekomst: de kosten die nog gemaakt moeten worden en de opbrengsten die daar tegenover staan. Maar dat gebeurt vaak niet.'
Een Miljoenennota staat dus niet per definitie vol met maatregelen die daadwerkelijk gaan bereiken wat beoogd wordt, wil Prast maar zeggen. Als voorbeeld noemt Prast het stimuleren van zuinige auto's. 'Dat is prachtig, maar niet als het succes van zo'n maatregel vervolgens gemeten wordt aan de hand van het aantal zuinige auto's dat daardoor wordt verkocht. We weten namelijk dat mensen geneigd zijn om meer kilometers te rijden als ze een zuiniger auto hebben aangeschaft. Dus misschien wordt de CO2-uitstoot zelfs wel groter en is die hele subsidie weggegooid geld.'
Symboolpolitiek
Er gebeuren wel vaker gekke dingen met stimuleringsmaatregelen, constateert Prast. 'Zodra het dan echt een succes is, wordt het heel snel weer afgeschaft. Omdat het ineens te duur blijkt. Blijkbaar wordt er dan niet goed over nagedacht van te voren of was het vooral bedoeld als symboolpolitiek.'
'In de Miljoenennota van 2016 stelde Economische Zaken dat de overheid veel meer rekening zou moeten houden met het feitelijke gedrag van mensen. Een prachtige uitspraak, maar het valt me op dat er toch meestal impliciet wordt uitgegaan van rationeel gedrag.' Daardoor blijven mogelijkheden onbenut, stelt Prast die als voorbeeld de belastingen noemt.
'We weten dat mensen hun belastingaangifte eerlijker invullen als je ze vooraf vraagt om hun handtekening te zetten'
'We weten uit onderzoek uit de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk dat mensen hun belastingaangifte eerlijker invullen als je ze vooraf vraagt om hun handtekening te zetten. Eerlijker dus dan als je dit pas aan het eind doet, zoals in Nederland. Dat werkt blijkbaar als een soort eed. Nou, als je dat weet, kun je dus heel makkelijk meer belastinginkomsten binnenhalen door simpelweg het formulier aan te passen. Zonder ook maar één extra opsporingsambtenaar aan te nemen! Maar dat gebeurt dus niet.'
Een andere suggestie van Prast is om in de Miljoennota te doen aan 'gender budgeting', oftewel het presenteren van de effecten van de begroting naar geslacht. 'Als je bedenkt dat we heel slecht scoren op de glazen-plafond-index van The Economist en dat voor een flink deel komt door zaken die door de overheid beïnvloed kunnen worden, lijkt me dat een goed idee.'
'Niet zo prettige feiten drukken we liever weg'
Nog zo'n menselijke, maar niet-rationele eigenschap is dat we geneigd zijn om de werkelijkheid op een manier te interpreteren die voor ons prettig is. Niet zo prettige feiten drukken we liever weg.' Zo leeft er volgens Prast breed de overtuiging dat je duurzaamheid kunt bereiken zonder dat je daar groei voor hoeft in te leveren. 'Ik heb daar mijn twijfels bij, want ik heb nog nooit een berekening gezien die bewijst dat we het allebei kunnen hebben. Maar dat is blijkbaar zo'n onaantrekkelijke gedachte dat men het liever houdt bij wensdenken. Terwijl: als het echt zo is dat de planeet naar de knoppen gaat, dan hebben we eigenlijk geen andere keus dan het afremmen van de economie.'
Het goede voorbeeld
'Een complicerende factor is dat duurzaamheid een mondiaal probleem is. Dan denken mensen: wat maakt mijn kleine bijdrage nu uit? Toch blijkt het zin te hebben om het goede voorbeeld te geven. Afgezien van een kleine groep ultieme altruïsten en egoïsten blijkt het gemiddelde individu zich namelijk aan te passen aan de rest, of het voorbeeld te volgen van een idool. Daar conformeren we ons graag aan. Daarom werkt het ook beter als de overheid gewoon het goede voorbeeld geeft in plaats van alleen maar uit te leggen en regels te maken.'
'De overheid zou bijvoorbeeld – mochten we met z'n allen vaststellen dat vlees eten slecht is voor duurzaamheid – kunnen besluiten geen vlees meer te serveren in haar eigen kantines. Dat ligt natuurlijk heel gevoelig, maar het zou wel effect hebben. Ook zou de overheid bijvoorbeeld kunnen uitrekenen hoeveel CO2 er mag worden uitgestoten per Nederlander en iedereen daar een budget voor geven. Bepaalde goederen – vliegen, autorijden, vlees eten – zet je dan op de bon. In de Tweede Wereldoorlog werd dat gedaan om te voorkomen dat alleen de rijken nog aan schaarse producten zouden kunnen komen. Nu los je een verdelingsprobleem op met toekomstige generaties.'
Lees ook wat de economen Bas Jacobs, Marcel Canoy en Barbara Baarsma helemaal anders zouden doen.
Wie is Henriëtte Prast?Henriëtte Prast is hoogleraar persoonlijke financiële planning aan de Universiteit van Tilburg en was eerder onder meer onderzoeker bij De Nederlandsche Bank, lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en lid van de Raad van Toezicht van de Autoriteit Financiële Markten. Ook is zij sinds 9 juni 2015 Eerste Kamerlid voor D66.
