De strijd om de chipindustrie: behoudt Nederland zijn sleutelrol?

De wereldwijde chipindustrie is door jaren van vrijhandel en globalisering uitgegroeid tot een hooggespecialiseerde, efficiënte sector. Maar hoe kwetsbaar is deze industrie voor de handelsoorlog die onder Trump begon? En belangrijker: hoe behoudt Nederland zijn leidende positie in de cruciale chipmachinebouw?

Wie in 2020 een nieuwe auto wilde kopen, moest vaak maanden wachten. De coronapandemie verstoorde de chipproductie in Azië, terwijl de vraag naar elektronica explodeerde doordat mensen massaal gingen thuiswerken en studeren. Chips die normaal gesproken naar autofabrieken gingen, werden omgeleid naar laptops en tablets. Vooral de auto-industrie, die afhankelijk is van tientallen chips per voertuig, kwam in de knel. Stilvallende productielijnen en leveringsproblemen legden de kwetsbaarheid van de mondiale chipsector bloot – én het strategische belang van halfgeleiders voor de wereldeconomie.

In 2025 zijn het niet langer lockdowns die de toeleveringsketens bedreigen, maar de dreiging van importtarieven en een escalerende handelsoorlog. Met steeds hogere heffingen probeert de Amerikaanse president Donald Trump bedrijven te dwingen hun productie naar de VS te verplaatsen, weg uit Azië en Europa. Hoewel consumentenelektronica voorlopig is uitgezonderd van deze handelsbarrières, blijft het vooruitzicht uiterst onzeker.

‘Elke chip steekt meerdere keren de grens over’

Super efficiënt

Globalisering en vergaande specialisatie hebben de chipindustrie tot een uiterst innovatieve en efficiënte sector gemaakt – maar ook tot een kwetsbare, zegt Vera Janssen, innovation orchestrator bij TNO. ‘Die internationale keten is super efficiënt omdat elk land zich toelegt op waar het het beste in is. Maar dat betekent ook dat onderdelen vaak meerdere keren de grens over gaan.’ Zo worden chips doorgaans ontworpen in de Verenigde Staten, terwijl de geavanceerde machines waarmee ze worden geproduceerd afkomstig zijn uit Nederland, Japan en de VS. Taiwan blinkt uit in de productie van de meest geavanceerde chips, terwijl China zich richt op het testen, assembleren en verpakken ervan.

Deze internationale, efficiënte keten is ontstaan in het tijdperk van wereldwijde vrijhandel dat de afgelopen decennia vorm kreeg. Sinds de oprichting van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) in 1995 spraken landen af om handelstarieven te verlagen, intellectueel eigendom te beschermen en handelsconflicten vreedzaam te beslechten. Een jaar later werd met de Information Technology Agreement (ITA) geregeld dat chips, machines en ICT-producten wereldwijd vrij verhandeld konden worden. Dit gaf een krachtige impuls aan investeringen en innovatie. Zo ontstonden grensoverschrijdende productieketens waarin ontwerp, productie, testen en assemblage over verschillende continenten werden verdeeld. Het resultaat: een chipindustrie die goedkoper, sneller en steeds innovatiever werd.

Onmisbaar voor elke chipAchter elke chip schuilt een reeks zeldzame, maar cruciale grondstoffen. Germanium en silicium zijn essentieel voor halfgeleiders: ze vormen de basis waarop micro-elektronica werkt. Lithium, bekend van batterijen, wordt ook steeds belangrijker voor energieopslag en toepassingen in de chipindustrie. En koolstof, vooral in de vorm van grafeen of carbon nanostructuren, biedt baanbrekende mogelijkheden voor snellere, efficiëntere chips. Deze materialen zijn onmisbaar én geopolitiek gevoelig. Veel van de wereldwijde productie vindt plaats in China, wat Europa en Nederland extra kwetsbaar maakt voor verstoringen in de aanvoerketens.

Heel kwetsbaar

Nu geopolitieke spanningen oplopen en vrijhandel steeds minder vanzelfsprekend is, wordt duidelijk hoe kwetsbaar de chipsector eigenlijk is, stelt Janssen. ‘De supply chain is ontworpen op vrijhandel, niet op importtarieven.’ Als president Trump zijn dreigementen doorzet en de halfgeleiderindustrie daadwerkelijk met handelsheffingen wordt geconfronteerd, dreigt het innovatietempo flink te vertragen, waarschuwt de TNO-expert. ‘Een positie opbouwen in de waardeketen kost niet alleen enorm veel kennis, maar ook gigantische investeringen. ASML heeft bijvoorbeeld met zijn lithografie-technologie een unieke marktpositie veroverd waar nauwelijks tegen te concurreren valt.’ Als landen streven naar volledige chipketens binnen hun eigen grenzen, verdwijnt de hoge mate van specialisatie die juist de motor was achter de snelle innovaties van de afgelopen decennia. Ook Erwin Kessels, hoogleraar Technische Natuurkunde aan de Technische Universiteit Eindhoven, wijst op de kwetsbaarheid van de chipsector. ‘In 2019 legde Japan, vanwege een diplomatieke ruzie, exportbeperkingen op voor cruciale grondstoffen richting Zuid-Korea, waaronder fotolak – een essentieel materiaal voor de productie van chips. Grote fabrikanten als Samsung en SK Hynix kregen direct te maken met productieproblemen. Alternatieve leveringen van chemicaliën uit Rusland bleken niet zuiver genoeg. De productie van chips vereist extreem pure grondstoffen.’

De complexe toeleveringsketen van de halfgeleiderindustrie laat zich dan ook moeilijk aanpassen. Vrijwel elke stap in het productieproces is afhankelijk van grondstoffen, componenten of machines die slechts door een handvol bedrijven of landen worden geleverd. ‘Je kunt zo’n peperdure machine van ASML aanschaffen,’ zegt Kessels, ‘maar zonder de juiste fotolak heb je daar niets aan.’

Kwetsbare Kracht: Nederland en de wereld van chipsDe semiconductorindustrie is van groot belang voor Nederland – economisch, strategisch en technologisch. Tegelijkertijd is de sector kwetsbaar. Zonder de aanvoer van cruciale grondstoffen, met name uit China, komt de hele toeleveringsketen in gevaar. Die afhankelijkheid maakt Nederland gevoelig voor geopolitieke spanningen. Om die reden is handelspolitiek geen bijzaak: het aanknopen van handelsrelaties is essentieel om onze positie te behouden en te versterken.
Wil je meer weten over deze afhankelijkheden? Deze rapporten geven inzicht en zijn gratis te downloaden op de website van de Rabobank: Nederland vooral kwetsbaar bij invoer uit China en Mapping Global Supply Chains: The Case of Semiconductors.

Innovatie is cruciaal

Als wetenschapper aan de TU Eindhoven werkt Kessels met zijn onderzoeksgroep intensief samen met toonaangevende bedrijven in de lithografie, waaronder ASML, het Amerikaanse Applied Materials en het Japanse Tokyo Electron. Lithografie is het proces waarbij minuscule lijntjes worden geprojecteerd en later geëtst op een siliciumwafer – de basis voor chips. ‘Onderzoek en innovatie zijn cruciaal in deze sector,’ benadrukt Kessels.

‘Veel Amerikaanse bedrijven leunen op buitenlandse experts’

Het idee dat de Verenigde Staten via importtarieven de volledige halfgeleiderketen naar eigen bodem kunnen halen, noemt hij onrealistisch. ‘De VS hebben simpelweg te weinig ingenieurs om een complete industrie op te bouwen en draaiende te houden. Ik kan me niet voorstellen dat Amerikaanse bedrijven blij zijn met de isolationistische koers van Trump. Veel van die bedrijven draaien op buitenlandse ingenieurs en experts.’

Het wordt bovendien steeds moeilijker om die wereldwijde specialisatie terug te draaien. Volgens Janssen van TNO vereist elke stap in de productieketen steeds meer kennis, investeringen en technologische verfijning. ‘Door de hoge specialisatiegraad is het voor nieuwkomers bijna onmogelijk om een positie te veroveren,’ zegt ze. Het gevolg: ecosystemen zoals die rond ASML in Nederland of TSMC in Taiwan laten zich niet zomaar kopiëren – niet in de Verenigde Staten, niet in China, en ook niet in Duitsland.

Hoog tempo, moeilijk te kopiëren

Het ecosysteem rond ASML is uniek, stelt Janssen: ‘Het zit in Brainport, nergens anders. Dat tempo van innovatie kun je elders nauwelijks evenaren.’ Toch proberen zowel de VS als Europa – elk met hun eigen Chips Act – grotere delen van de sector naar zich toe te trekken. Het doel: minder geopolitische afhankelijkheid. ‘Er zijn allerlei stimuleringsmaatregelen, maar het is ingewikkeld om de benodigde kennis binnen te halen,’ zegt Janssen. ‘Bovendien is het extreem kostbaar. Een geavanceerde fabriek neerzetten kost jaren en miljarden. Dat verkleint op termijn het risico op leveringsproblemen, maar efficiënt is het niet.’

Terwijl de politieke grootmachten streven naar leveringszekerheid en meer controle over de productieketen, proberen de huidige ‘hotspots’ juist hun positie verder te versterken. ‘Nederland investeert bijvoorbeeld met het project Beethoven in de Brainport-regio,’ zegt Janssen. ‘Het doel is om de hoogwaardige industriële productie te waarborgen, zodat je een zekere invloed hebt in de keten. De chipindustrie kan niet om Nederland heen, en dat is een positie die we willen behouden.’

Ecosysteem ASMLHet ecosysteem rondom machinebouwer ASML is geografisch voornamelijk geconcentreerd in de regio Eindhoven, ook wel bekend als Brainport. Kennisinstelling en opleidingsinstituut TU Eindhoven speelt een belangrijke rol, en ASML cofinanciert een nieuwe cleanroom op de universiteitscampus. Ook TNO werkt samen met verschillende bedrijven, waaronder ASML, aan nieuwe technologieën. Verder zijn er tal van bedrijven in de hightech maakindustrie die onderdelen en componenten leveren aan ASML, zoals VDL en NTS (mechanische componenten), ProDrive (elektrotechniek) en Sioux (software). Daarnaast leunt ASML ook op toeleveranciers van verder weg, zoals het Duitse Carl Zeiss, dat verantwoordelijk is voor de productie van spiegels en lenzen.

Unieke kennispositie

Naast de directe impact van de chipindustrie zijn er belangrijke spin-off-effecten. ‘De afgelopen jaren zijn er in Nederland nieuwe bedrijven ontstaan rondom ASML, bijvoorbeeld op het gebied van precisie-mechatronica en optica,’ zegt Janssen. ‘Deze bedrijven zijn niet alleen cruciaal voor chipmachines, maar blijken ook sleuteltechnologieën te leveren voor nieuwe toepassingen, zoals satellietcommunicatie. De industriële vernieuwing in Nederland leunt dan ook op de unieke kennispositie die we hebben op het gebied van halfgeleiders.’

Hoe de geglobaliseerde chipsector de opkomst van protectionisme zal doorstaan, is nog onzeker. ‘We zien een nieuwe laag van onzekerheid ontstaan,’ zei ASML-topman Christophe Fouquet onlangs bij de presentatie van de kwartaalcijfers. De impact kan groot zijn, vooral voor de industrie zelf. Importheffingen kunnen de machines van ASML duurder maken, waarschuwde financieel directeur Roger Dassen van ASML tijdens dezelfde presentatie.

Economische gevolgen van duurdere chips

De effecten van duurdere chips zullen verder reiken dan alleen de chipindustrie. Want als de prijzen van chips stijgen, zullen ook de kosten van de producten waarin ze verwerkt zijn, omhooggaan. Dit kan op zijn beurt de inflatie aanjagen, de wereldeconomie afkoelen en de vraag naar chips verlagen. Volgens CNN zou een iPhone die volledig in de Verenigde Staten geproduceerd wordt, niet 1.000 dollar kosten, maar wel 3.500 dollar. Om dergelijke prijsverhogingen voor chips te voorkomen, pleit ASML’s financieel directeur Roger Dassen voor ‘vrije passage’ van onderdelen binnen de chipketen. Of die uitzondering er komt, is echter nog zeer onzeker.

Kans voor Europa

Wie uiteindelijk als winnaar uit het geopolitieke en economische steekspel zal komen, is nog onzeker. Het wispelturige beleid van de Trump-regering, die de ene dag heffingen aankondigt om ze de volgende dag weer op te schorten, kan echter Europa in de kaart spelen, stelt Janssen. ‘In Europa is er misschien minder staatssteun dan in de VS, maar het beleid is wel voorspelbaar. Dat weegt zwaar voor bedrijven. Dit biedt een kans voor beleidsmakers om chipbedrijven naar Europa te trekken.’

Ook professor Kessels denkt dat de politiek van Trump contraproductief is. De VS zullen niet voldoende ingenieurs weten op te leiden nu de regering de academische vrijheid van de universiteiten aan het beknotten is. ‘Een vakgenoot aan een Amerikaanse universiteit vertelde me dat alles er heel erg onzeker is. Veel onderzoek ligt stil en veel Amerikaanse professoren denken na over een vervroegd pensioen of toch maar een overstap naar het bedrijfsleven. Dat kan een behoorlijke braindrain worden,’ aldus Kessels.

Vooral wetenschappers die fundamenteel onderzoek doen, lopen het risico hun baan te verliezen als de federale overheid een groot deel van de financiering intrekt omdat de universiteit ‘woke’ is. ‘Fundamenteel onderzoek is de basis van de chipindustrie. Als je dat verzwakt, kan dat ook het Amerikaanse bedrijfsleven verzwakken. Dan schuift de balans verder op naar Azië, inclusief China en,’ voegt hij eraan toe ‘misschien Europa.’

Chips of halfgeleiders?Termen zoals chips en halfgeleiders worden vaak door elkaar gebruikt, maar wat is eigenlijk het verschil? Hier de belangrijkste begrippen op een rij: Halfgeleiders (semiconductors) zijn materialen, zoals silicium, die onder verschillende omstandigheden wel of geen stroom geleiden. Chips zijn kleine plaatjes van halfgeleiders, waarop elektrische schakelingen zijn geëtst. Wafer is een dunne, ronde schijf, meestal van silicium, waarop honderden chips tegelijk worden geproduceerd. Foundry is een fabriek waar chips worden geproduceerd in opdracht van derden (zoals TSMC). EUV-technologie is een geavanceerde lichttechniek die wordt gebruikt om extreem precieze elektrische schakelingen te tekenen (alleen ASML beheerst deze techniek).

Conclusie: een wereld in transitie

De toekomst van de chipindustrie ligt niet in nationale isolatie, maar in internationale samenwerking, kennisdeling en versterking van gespecialiseerde ecosystemen. Neder- land heeft hier een unieke troef in handen – en moet die koesteren. Door te blijven investe- ren in innovatie, talent en infrastructuur kan ons land zijn sleutelrol behouden in een wereld die steeds grilliger wordt. Of zoals Kessels het stelt: ‘Fundamenteel onderzoek is de basis van de chipindustrie. Als je dat verzwakt, verzwak je ook het bedrijfsleven.’