Een Europese weg uit de PFAS-complexiteit

Iedereen die de afgelopen jaren wel eens een krant heeft opengeslagen heeft meegekregen dat we problemen hebben met PFAS. PFAS is echter een vrij breed begrip en de problematiek is complexer dan het op eerste indruk lijkt. De Europese en nationale wetgevers zijn hier druk mee bezig en mogelijke oplossingsrichtingen kunnen grote onvoorziene gevolgen hebben. Het is daarom goed om nog een keer de problematiek en lopende wetgevingsprocessen op een rij te zetten.

De PFAS-stoffen vormen een zeer brede verzameling van synthetische chemische verbindingen die gekenmerkt worden door deels of volledig gefluoreerde koolstofketens. Dit betreft naar schatting meer dan 10.000 verschillende stoffen die vast, vloeibaar of als gas voorkomen. PFAS-stoffen hebben wel een paar belangrijke eigenschappen die overeen komen. Ze zijn namelijk ontzettend sterk en breken bijna niet af en zijn daarnaast ook nog water-, vet- en vuilafstotend en in sommige gevallen ook brandwerend. Dit betekent dat ze allerlei unieke toepassingen hebben zoals waterdichte kleding, non-stick pannen maar ook medische apparatuur en blusschuim. Deze unieke eigenschap is echter ook de problematisch keerzijde van PFAS. Ze zijn zeer persistent in het milieu (“forever chemicals”), breken nauwelijks af en kunnen zich verspreiden in bodem, water, lucht en uiteindelijk in organismen.

Omdat PFAS bijna niet biologisch of chemisch afbreken, zijn ze vrijwel blijvend in het milieu aanwezig. Ze komen voor in bodem, grond- en oppervlaktewater, slib en zelfs in het bloed van een groot deel van de bevolking. Er zijn duidelijke aanwijzingen dat blootstelling aan bepaalde PFAS-stoffen het immuunsysteem kan aantasten, de voortplanting kan beïnvloeden, en mogelijk kankerverwekkend is. Het is daarom belangrijk dat er zo snel mogelijk een oplossing wordt gevonden voor de PFAS vervuiling, maar dit blijkt complex.

De eerste prioriteit is verdere uitstoot van PFAS stoppen. Er lijkt brede consensus dat we PFAS moeten weren uit niet essentiële toepassingen of toepassingen waar al goede alternatieven voor zijn. Denk hierbij aan hamburgerpapiertjes, pizzadozen, skiwas en pannen. Maar hoe zit dat voor halfgeleiders, geavanceerde chips, medicijnen, waterstof elektrolysers en diverse militaire toepassingen? Deze goederen zijn vaak essentieel en er is niet duidelijk of er altijd een effectief alternatief is. Een algeheel verbod zou dus grote maatschappelijke en economische schade kunnen veroorzaken. Daarnaast is een nationaal verbod onwerkbaar in het kader van de interne markt. Er zal dus naar een Europese oplossing moeten worden gezocht.

Het tweede probleem is het opruimen van PFAS. PFAS breekt af in kleine deeltjes die breed verspreid zijn. Volgens onderzoek zijn er in Nederland ongeveer 24.000 plekken waar mogelijk PFAS-verontreiniging is. Naar schatting zal sanering op ongeveer duizend plekken noodzakelijk zijn. Doordat het zo’n sterke verbinding is, is PFAS opruimen bovendien erg duur. De kosten van het saneren kunnen oplopen tot zo’n 340 miljoen euro. In veel gevallen is historische vervuiling niet meer terug te leiden of bestaat het vervuilende bedrijf niet meer. Daarnaast zijn veel bedrijven in de ellendige situatie gekomen dat ze jarenlang verplicht PFAS-houdend blusschuim hebben gebruikt, omdat bij wet verplicht was.

Het is dus duidelijk dat er snel actie moet komen. In de Europese Unie gelden al bepaalde restricties voor de meest schadelijke PFAS-stoffen zoals PFOA en PFOS. Een collectief voorstel door Nederland, Duitsland, Denemarken, Noorwegen en Zweden ligt nu voor om PFAS grootschalig te beperken via de REACH‑verordening. Het REACH-proces is echter bedoelD om afzonderlijke stoffen te reguleren en, doordat dit restrictievoorstel 10.000 verschillende stoffen betreft, dreigt het vast te lopen. Bovendien blijken er zoveel essentiële toepassingen in belangrijke sectoren te zijn dat we een onwerkbaar web van uitzonderingen moeten spinnen om daar recht aan te doen. Er zal dus op korte termijn iets werkbaars moeten komen.

De belangrijkste zaak is dat er Europese afspraken komen. Nationale beperkingen verstoren de interne markt en bovendien houdt milieuvervuiling zich niet aan landsgrenzen en verspreidt PFAS zich bijvoorbeeld ook via rivieren. Een belangrijke eerste stap om verdere PFAS vervuiling tegen te gaan is te kijken naar groepen PFAS-houdende consumentengoederen die op korte termijn verboden kunnen worden. Voor consumentengoederen is het namelijk lastiger te voorkomen dat ze in het milieu belanden. Bovendien zullen maar weinig mensen rouwig zijn om skiwas of pizzadozen die wellicht iets minder goed zijn maar daardoor wel PFAS vrij. Voor industriële toepassingen van PFAS zullen we moeten kijken wat essentieel is en hoe we kunnen voorkomen dat de gebruikte PFAS na het gebruik in het milieu komt. Om uit de huidige PFAS problematiek te komen is het belangrijk we snel handelen waar mogelijk, maar met voldoende aandacht voor essentiële toepassingen.