Verkiezingsenquête 2025: Ondernemers teleurgesteld in politiek

Al twee jaar waarschuwen ondernemers: hoge lasten, personeelstekorten en regels verstikken het ondernemen. Toch blijft ingrijpen uit. Uit een Forum-enquête onder vierduizend ondernemers blijkt dat het vertrouwen in Den Haag is gedaald en het ondernemingsklimaat verslechterd.

Negen op de tien ondernemers is ontevreden over de betrouwbaarheid van de politiek. Het is een flinke stijging ten opzichte van de 76 procent die in 2023 aangaf ontevreden te zijn. Die teleurstelling bouwt zich al langer op. In vijf jaar tijd is de ontevredenheid over de politiek gestegen van 59 procent naar 89 procent. ‘Politiek is keuzes maken, maar grote keuzes worden al jaren niet meer gemaakt,’ beklaagt een ondernemer zich.

De groeiende onvrede is goed te verklaren. Voor ondernemers is politieke stabiliteit een basisvoorwaarde, blijkt keer op keer uit de verkiezingsenquêtes die VNO-NCW en MKB-Nederland houden onder hun achterban. Die stabiliteit is ver te zoeken. Tussen 2020 en 2025 heeft Nederland maar liefst drie keer een nieuwe regering gekozen. De afgelopen vijf jaar was het kabinet bovendien bijna 2,5 jaar demissionair.

Het klappen van het demissionaire kabinet, een unicum in de Nederlandse parlementaire geschiedenis, doet daar nog een schepje bovenop. Nederland lijkt onbestuurbaar. Ondertussen stijgen de energieprijzen, daalt de concurrentiekracht en blijft regeldruk zich opstapelen. Een oplossing lijkt ver te zoeken, en dat merken ondernemers als geen ander. Ze hebben het gevoel dat de politiek geen oog voor hun problemen heeft: 81 procent van de respondenten deelt dat sentiment.

Ooit een troef, nu een struikelblok

‘Door een ongelijk speelveld zullen investeringen niet meer in Nederland plaatsvinden.’ ‘Nederland mist investeringen van multinationals door bureaucratie.’ ‘Onze stroomkosten liggen fors hoger dan in Duitsland of België (zie kader op volgende pagina). Dat maakt ons simpelweg minder concurrerend.’

Zomaar een greep uit de reacties van ondernemers op het Nederlandse ondernemingsklimaat. De strekking is duidelijk: zorg over de politieke stabiliteit vertaalt zich door naar zorgen over het ondernemingsklimaat. Forum-enquêtes laten al jaren zien dat ondernemers zich steeds minder thuis voelen in Nederland. Een derde van de ondernemers gaf in 2020 nog aan tevreden te zijn met het Nederlandse ondernemingsklimaat. Dit jaar is dat nog maar 11 procent. Liefst 61 procent noemt het ronduit slecht. Twee derde verwacht bovendien dat het klimaat het komende jaar verslechtert. Het ondernemingsklimaat, ooit een troef, is voor velen een struikelblok geworden.

Regeldruk en energiekosten: rem op groei

De gestage daling is goed te verklaren. Ondernemers luiden al langer de noodklok over hoge (energie)kosten, trage vergunningverlening en oplopende regeldruk. Het zijn knelpunten die jaar in jaar uit naar voren komen, en waar de politiek geen antwoord op lijkt te hebben. Zo blijkt uit het jaarverslag van het Adviescollege Toetsing Regeldruk (ATR), dat nieuwe wetten en regels toetst op haalbaarheid en nut, dat bijna de helft van alle nieuwe wetgeving een negatief advies krijgt. Dat betekent dat die wetten geen duidelijk doel dienen, of dat er niet naar goede alternatieven is gekeken. De grote hoeveelheid wetten en regels drukt met name op mkb-bedrijven, die gemiddeld met tachtig wettelijke verplichtingen te maken hebben. De kosten daarvoor kunnen oplopen tot in de honderdduizenden euro’s. Niet voor niets geeft 61 procent van de respondenten aan dat regeldruk een groot knelpunt is.

Verduurzaming doorzetten

Ook de hoge energiekosten zijn al langer een doorn in het oog van veel bedrijven. In vergelijking met onze buurlanden betalen Nederlandse ondernemers veel meer voor gas en elektriciteit. Het belet bedrijven om belangrijke investeringen in verduurzaming door te zetten. Voor energie-intensieve sectoren, zoals industrie en transport, is dit verschil cruciaal. Het beperkt de concurrentiekracht en zorgt ervoor dat investeringen steeds vaker naar het buitenland verschuiven.

Politiek is keuzes maken, maar grote keuzes worden al jaren niet meer gemaakt

 

Belangrijkste conclusies op een rijtje

• 9 van de 10 ondernemers is ontevreden over politieke stabiliteit (76 procent in 2023)
• 8 van de 10 voelt zich onvoldoende gehoord door de overheid (72 procent in 2023)
• Slechts 1 op de 10 is tevreden over het ondernemingsklimaat (61 procent noemt het slecht)
• 6 op de 10 verwacht dat het ondernemingsklimaat de komende jaren verslechtert (lichtpuntje: een ruime meerderheid is positief over eigen bedrijf (62 procent), maar ongeveer de helft ziet de komende 12 maanden rooskleurig in)
• Een vijfde van ondernemers is ronduit somber over hun eigen bedrijf
•  1 op de 5 ondernemers weet nog niet naar welke partij hun stem gaat

 

Trend sinds 2023: ondernemers somberder over toekomst

Bijna de helft van de ondernemers is (zeer) somber over hoe de Nederlandse economie zich zal ontwikkelen in de komende twaalf maanden. Een flinke stijging ten opzichte van de voorgaande jaren

(percentage dat (zeer) somber is over de ontwikkeling van de economie):

• 2023:           19%
• 2024:           30%
• 2025:           45%

_{(Bron: eigen onderzoek VNO-NCW en MKB-Nederland)}

Energiekosten internationaal vergeleken

Gemiddelde elektriciteitsprijs voor zware industrie, ná overheidssteun (euro per megawattuur, januari 2024)

• Nederland:  95 (Nederland kent geen overheidssteun)
• Duitsland:   46
• België:          56
• Frankrijk:    32

_{(Bron: E-Bridge Electricity cost assessment for large industry in the Netherlands, Belgium, Germany and France)}

Gemiddelde aardgasprijs in Europese landen (eurocent per kilowattuur, januari 2024)

• Nederland: 18,21
• Duitsland:    9,49
• België:          8,73
• Frankrijk:   12,96

_{(Bron: Household Energy Price Index (HEPI))}

Bedrijven stellen investeringen uit, Nederlandse economie voelt de druk

 

Begin september kondigde Shell nog aan de bouw van een biobrandstoffenfabriek in Rotterdam definitief stop te zetten. De verwachte kosten om het project af te bouwen zouden de fabriek onvoldoende concurrerend maken, vertelde ceo Frans Everts op LinkedIn.

De Rotterdamse haven kreeg het dit jaar überhaupt zwaar te verduren. Chemiebedrijven LyondellBasell en Tronox sloten eerder hun fabrieken op de Maasvlakte, drie andere concerns stopten de productie.

Grote investeringen, bijvoorbeeld in verduurzaming, worden steeds vaker naar het buitenland verplaatst. Ook CBS-cijfers bevestigen dat bedrijfsinvesteringen de afgelopen kwartalen zijn afgezwakt. De meeste bedrijven geven financiële beperkingen en onzekerheid over de economie of beleid aan als belangrijkste belemmeringen bij het verduurzamen. Dat blijkt ook uit de Forum-enquête: 45 procent van de ondernemers zegt dat hun investeringsbeslissingen afhangen van consistent overheidsbeleid.

Sectorale verschillen

Hoewel ondernemers grotendeels dezelfde zorgen delen, zijn er ook verschillen per sector. In de industrie speelt naast de regeldruk vooral de roep om een gelijker internationaal speelveld. 57 procent ervaart dat buitenlandse concurrenten onder gunstigere voorwaarden werken – met lagere energiekosten en minder strenge regels. Dat zet hun concurrentiepositie onder druk.

Netcongestie en hoge energiekosten zijn bovendien een groot probleem. Voor veel industriële bedrijven is toegang tot het elektriciteitsnet cruciaal, maar die toegang is in Nederland steeds vaker beperkt. 38 procent noemt dit een acuut knelpunt.

Afval- en waterverwerkers zijn ronduit somber. 73 procent noemt het ondernemersklimaat ‘slecht’. De faillissementen van zeven Nederlandse plasticrecyclaars in 2024 onderstrepen dat er nog altijd geen sluitende businesscase is. Liefst 80 procent verwacht dat de situatie de komende jaren niet verbetert.

Stemgedrag en politieke voorkeur

Somberheid weerspiegelt zich in de stembus, blijkt uit een rondvraag onder tweeduizend ondernemers over hun stemintenties. 19 procent van de ondernemers heeft nog geen keuze gemaakt, tegen 2 procent in 2021. Dat is opvallend en wijst op grote twijfel onder ondernemers over welke partij(en) Nederland van het slot halen en een positieve bijdrage zal leveren aan het ondernemingsklimaat. De VVD blijft nog steeds de grootste partij onder ondernemers. Het CDA zit in de lift.

Lage verwachtingen

De rode draad: ondernemers zijn teleurgesteld. Twee jaar geleden was er nog hoop dat een nieuw kabinet verandering zou brengen. Nu overheerst de overtuiging dat er weinig tot niets is gebeurd. Dezelfde knelpunten staan bovenaan, dezelfde zorgen keren terug, en de politiek lijkt geen stap dichter bij een oplossing.

Ondernemers blijven overwegend positief over hun eigen bedrijf. Er wordt nog geïnvesteerd, gewerkt en gezocht naar nieuwe markten. Maar het probleem zit hem in het vertrouwen in Den Haag. Steeds vaker klinkt de waarschuwing dat Nederland zijn concurrentiekracht verliest. Zoals een ondernemer zegt: ‘De overheid is een onzekere factor geworden. Besluiten worden teruggedraaid zodra er een nieuw kabinet aantreedt. Daar kun je als ondernemer geen koers op varen.’ Hun conclusie is hard: Nederland is een zeer onaantrekkelijk land geworden om in te ondernemen.

De overheid is een onzekere factor geworden. Daar kun je geen koers op varen

 

‘Ik laat mijn investeringsbeslissingen afhangen van het (meerjarig) overheidsbeleid’

• Volledig mee eens             15%
• Enigszins mee eens           29%
• Neutraal                              22%
• Enigszins mee oneens      12%
• Volledig mee oneens         18%
• Weet niet / n.v.t                   5%

Welke van de onderstaande problemen of uitdagingen is volgens u op dit moment het grootst voor Nederland?

• (Toekomstig) verdienvermogen en welvaart  20%
• Woningopgave / woningbouw          19%
• Arbeidsmarkt (tekorten, vergrijzing) 13%
• Hoge loonkosten 13%
• Betaalbaarheid publieke voorzieningen (zorg, defensie)           10%
• Energiestransitie / verduurzaming   9%
• Veiligheid / weerbaarheid  6%
• AI / digitalisering  2%
• Anders   10%

 

Hoe hoopvol bent u over de komende kabinetsperiode?

• Zeer somber        21%
• Somber  40%
• Neutraal 23%
• Optimistisch         12%
• Zeer optimistisch 0%
• In ben hier onzeker over    3%

 

Brede zorg over ondernemingsklimaat SER-voorzitter Kim Putters waarschuwde bij Nieuwsuur dat bedrijven als ASML naar het buitenland dreigen te vertrekken als uitbreidingsplannen stagneren. Het FD meldt over de ‘aanhoudende exodus’ van Nederlandse bedrijven: na Shell en Unilever zijn nu ook Aegon en Douwe Egberts vertrokken. Batavus verplaatst de productie naar Hongarije. Het FD concludeert dat Den Haag betrouwbaarheid en visie moet bieden om deze trend te keren.