Column Mijntje Lückerath: Ethiek is geen kwestie van een richtingaanwijzer

Prof.dr. Mijntje Lückerath-Rovers is hoogleraar Corporate Governance aan Tilburg University/TIAS School for Business and Society, kroonlid bij de SER en commissaris bij onder andere Erasmus MC, Pels Rijcken en NRC. Ze is de auteur van het boek Morele Dilemma’s in de Boardroom en zal vanaf deze editie regelmatig columns schrijven voor Forum. In haar bijdragen neemt ze lezers mee in de complexe ethische en bestuurlijke vraagstukken die bestuurders en ondernemers dagelijks uitdagen – scherp, inzichtelijk en altijd praktisch toepasbaar.

Er gaat geen week voorbij zonder dat er ergens in de media wordt verzucht dat het morele kompas ontbreekt bij ‘een onderneming, een bestuurder of een commissaris’. Daarmee wordt gesuggereerd dat een genomen besluit immoreel is. Als het morele kompas wél was toegepast, zou er immers een andere – de moreel juiste – keuze zijn gemaakt.

Maar een moreel kompas, met slechts één noorden, werkt eigenlijk alleen bij een goed-foutdilemma. Bij zo’n dilemma is één optie duidelijk ethisch juist en de andere onmiskenbaar ethisch fout. De uitdaging zit dan niet in het vinden van de juiste morele keuze – die is helder – maar in het weerstaan van de verleiding tóch het verkeerde te doen. In dat geval is er feitelijk geen sprake meer van een moreel dilemma, maar van een amorele verleiding: de kans om er beter van te worden, mits je je principes even parkeert.

De écht lastige kwesties zijn de goed-goeddilemma’s: situaties waarin je moet kiezen tussen twee waarden die allebei belangrijk zijn, maar elkaar in de weg zitten. Dan bestaat er geen objectief moreel ‘noorden’ dat de knoop doorhakt. Dat zijn de dilemma’s waar je als bestuurder of ondernemer buikpijn van krijgt – of wakker van ligt. De Amerikaanse ethicus Rushworth Kidder onderscheidt vier klassieke typen goed-goeddilemma’s: eerlijkheid versus loyaliteit, individu versus gemeenschap, korte versus lange termijn, en rechtvaardigheid versus barmhartigheid. Het zijn allemaal moreel verdedigbare waarden, maar als onderneming word je soms gedwongen een keuze te maken. Er is geen simpele richtlijn, geen zwart-wit. Het vraagt nadenken, wikken en wegen. Je kiest iets goeds, maar offert onvermijdelijk iets anders goeds op.

Een voorbeeld. Er is een melding van grensoverschrijdend gedrag door de bestuurder. Dat zo’n melding zorgvuldig onderzocht moet worden, staat niet ter discussie. Het dilemma is de al aangekondigde herbenoeming, over twee dagen op de aandeelhoudersvergadering. De herbenoeming door laten gaan betekent het achterhouden van mogelijk relevante informatie. De herbenoeming uitstellen brengt grote schade toe aan de reputatie van de bestuurder, terwijl nog niet vaststaat of de melding terecht is. Eerlijkheid botst hier met loyaliteit. Welke keuze ook wordt gemaakt, kritiek zal volgen.

In dit licht lijkt ‘morele weegschaal’ dan ook een toepasselijkere metafoor dan ‘moreel kompas’. Terwijl een kompas een duidelijke richting aanwijst, suggereert een weegschaal een proces van afwegen: het balanceren tussen verschillende waarden en belangen. De metafoor van een weegschaal benadrukt de noodzaak van zorgvuldige overweging bij het vinden van het meest verantwoorde evenwicht tussen conflictwaarden, met oog voor de langetermijngevolgen van elke beslissing.

In het publieke debat en in de bestuurskamer gaat het vaak over integriteit en moreel leiderschap. Terecht, maar daarbij wordt soms ten onrechte gesuggereerd dat moreel handelen altijd eenduidig is. Ondernemers, bestuurders en toezichthouders staan geregeld voor keuzes waarbij elke optie een ethisch verdedigbaar belang dient – en tegelijk ten koste gaat van een ander belangrijk belang. In zulke gevallen is het idee van een ‘moreel kompas’ eerder misleidend dan behulpzaam: het wekt de indruk dat je simpelweg moet doen wat het geweten ingeeft. Het is gemakkelijk een beslissing te bekritiseren vanuit één perspectief, één belang of één morele norm. Maar ethisch handelen is zelden zo simpel.

Wie ethiek ziet als een richtingaanwijzer, mist de kern: het is juist de spanning tussen legitieme waarden die elkaar uitsluiten. Dus stel niet de reflexvraag: Waar was het moreel kompas? Stel de betere vraag: Hoe zijn de waarden gewogen? Pas dan kan je oordelen, en eventueel verkondigen dat, wat jou betreft, de gewichten van de morele weegschaal verkeerd stonden afgesteld.