Essay: Wie gezond wil groeien, moet durven sturen

Het midden- en kleinbedrijf vormt het kloppend hart van onze economie. Maar terwijl een kleine kopgroep van innovatieve ondernemers vooruitstormt, blijft een groot deel achter. Om duurzame groei mogelijk te maken zijn visie, leiderschap en slim beleid onmisbaar, volgens prof. dr. Justin Jansen.

Het Nederlandse midden- en kleinbedrijf is al decennialang de motor van onze economie. Het zorgt voor banen, innovatie en stabiliteit en vormt een onmisbare schakel in onze samenleving. Toch staat juist dit fundament sterk onder druk, zonder dat veel mensen dit lijken te beseffen. Terwijl technologie, verduurzaming en internationalisering ongekende kansen bieden, dreigen veel mkb-bedrijven achterop te raken. Voor beleidsmakers en politici is dit geen bijzaak: de vitaliteit van het Nederlandse mkb bepaalt in hoge mate onze brede welvaart en ons gezamenlijke vermogen om internationaal concurrerend te blijven.

De realiteit is echter dat een groot deel van het mkb moeite heeft om mee te bewegen met een wereld die fundamenteel is veranderd. Het vertrouwde model van vakmanschap en hard werken volstaat niet meer in een context waarin technologie markten openbreekt, klanten veeleisender zijn en innovaties zich in hoog tempo verspreiden. Onderzoek laat zien dat een selecte kopgroep van innovatieve en snelgroeiende bedrijven juist wel profiteert. Zij benutten technologie, herzien hun verdienmodellen en investeren in leiderschap. Daartegenover staat een veel grotere groep mkb-bedrijven die nauwelijks groeit of zelfs krimpt. Ondanks goede bedoelingen en losse initiatieven lukt het hen niet om de toegevoegde waarde per medewerker duurzaam te verhogen. Het resultaat is een structurele tweedeling die niet alleen ondernemers treft, maar onze brede welvaart en internationale positie rechtstreeks bedreigt.

Structurele kwetsbaarheid in het mkb

Dit fundamentele probleem binnen het Nederlandse mkb kan niet worden afgedaan als een natuurlijke dynamiek van winnaars en verliezers. Het gaat om een structurele kwetsbaarheid van onze economie, die om beleid vraagt dat het mkb helpt de omslag te maken. Nederland daalt al jaren op ranglijsten van arbeidsproductiviteit. Niet zozeer door gebrek aan innovatiekracht in de economie als geheel, maar doordat een groot deel van het mkb er niet in slaagt opkomende technologieën en nieuwe werkwijzen effectief te benutten. Voor een ondernemer kan dat echter het verschil maken tussen groei of stagnatie. En voor de samenleving is de impact nog groter: het bepaalt namelijk of ons mkb een motor blijft van brede welvaart of een rem wordt op de transitie naar een duurzame en innovatieve economie.

Gezonde groei vraagt leiderschap, innovatie en samenwerking

Gezonde groei vraagt om een nieuw type ondernemerschap waarin drie elementen samenkomen: leiderschap, innovatie en samenwerking. Succesvolle groeibedrijven laten zien dat dit mogelijk is. Zij hebben managementteams die een groot deel van hun tijd besteden aan strategische vernieuwing en die de complexiteit van hun organisatie terugbrengen tot enkele kernideeën over wat werkelijk waarde creëert. Ze bouwen een cultuur waarin leren, verantwoordelijkheid nemen en experimenteren vanzelfsprekend zijn. Een familiebedrijf in de maakindustrie dat kunstmatige intelligentie inzette voor productieplanning, wist niet alleen zijn productiviteit te verhogen, maar trok ook nieuw talent aan. Een internationaal opererend mkb-bedrijf dat duurzaamheid niet als verplichting zag maar als kernwaarde benaderde, wist via circulaire innovaties zijn merk te versterken en toegang te krijgen tot groeimarkten in Noordwest-Europa. Zulke voorbeelden laten zien dat gezond groeien geen abstract ideaal is, maar een tastbare realiteit voor wie durft te investeren in leiderschap en innovatie.

Van dagelijkse druk naar strategische vernieuwing

Voor het overgrote deel van de Nederlandse mkb-bedrijven is dit echter allerminst vanzelfsprekend. Veel ondernemers worden opgeslokt door de dagelijkse gang van zaken. Tijd en ruimte om structureel na te denken over de toekomst ontbreekt, waardoor investeringen in vernieuwing steeds opnieuw worden uitgesteld. Maar uitstel is in deze tijd onherroepelijk achteruitgang. De technologische veranderingen die zich aandienen, zoals kunstmatige intelligentie en scherpere duurzaamheidsnormen, zullen de komende tien jaar als een schokgolf door de Nederlandse economie gaan. En veel mkb-bedrijven in de flank raken. Zonder gerichte ondersteuning dreigen tienduizenden bedrijven te worden ingehaald door de realiteit en zelfs te moeten lossen uit het peloton.

Gezonde groei kan alleen als ondernemers en overheid samen optrekken

Slimme financiering als brug naar groei

Daarom is dit niet alleen een ondernemersvraagstuk, maar vooral ook een beleidsvraagstuk. Gezonde groei kan alleen worden gerealiseerd als ondernemers en overheid samen optrekken. Dat begint bij regeldruk. Ondernemers hebben geen behoefte aan steeds wisselende regels en onvoorspelbare subsidies, maar aan stabiliteit en een meerjarig kader. Een mkb’er die investeert in duurzame productie wil weten dat fiscale voordelen of stimuleringsregelingen ook de komende jaren gelden. Voor politici betekent dit dat de voorspelbaarheid van beleid minstens zo belangrijk is als de hoogte van de prikkel.

Daarnaast is betere toegang tot financiering cruciaal. Veel innovatieve mkb’ers vallen tussen wal en schip: te klein voor banken, te groot voor microkrediet. Hier kan de overheid een brug slaan door samen met banken en pensioenfondsen regionale groeifondsen op te zetten die juist het peloton van ons mkb structureel helpen om de stap naar groei en vernieuwing te maken. In Duitsland bestaan zulke Mittelstand-fondsen al langer, met aantoonbare impact. Zulke voorbeelden laten zien dat slimme, mkb-brede financiële instrumenten de kloof kunnen overbruggen tussen ambitie en realisatie.

Versnellen digitalisering en verduurzaming

Minstens zo belangrijk is het investeren in vaardigheden en leiderschap. Ondernemers die gezond willen groeien, moeten leren sturen op data, technologie en strategie. Dat vraagt om opleidingsprogramma’s die verder gaan dan traditionele scholing. Hier liggen kansen voor publiek-private ‘academies’, waarin ondernemers, hogescholen en brancheorganisaties samen leerprogramma’s ontwikkelen. In Brainport Eindhoven zijn al pilots waarin techniekstudenten en mkb-bedrijven samenwerken aan AI-toepassingen en r&d-projecten. Deze aanpak kan nationaal worden opgeschaald, zodat niet alleen een bepaalde regio, maar het hele mkb de mogelijkheid krijgt tot het ontwikkelen van leiderschapsvaardigheden die de toekomst vraagt.

Ook digitalisering en verduurzaming kunnen met relatief eenvoudige instrumenten worden versneld. Voucherprogramma’s waarmee mkb’ers direct advies en implementatiekracht kunnen inkopen, blijken in Scandinavische landen zeer effectief. Ondernemers krijgen hierdoor niet alleen kennis, maar ook praktische slagkracht om digitalisering of duurzaamheid te verankeren in hun bedrijf. Nederland heeft dergelijke voucherregelingen in het verleden tijdelijk gekend, maar nog nooit in structurele vorm ingevoerd. Wanneer wij als land dit instrument breed en langdurig ondersteunen, kan dit de kloof tussen koplopers en achterblijvers aanzienlijk verkleinen.

Internationalisering hoger op de agenda

Tot slot moet internationalisering hoger op de agenda en nog nadrukkelijker worden ondersteund. Veel kleine bedrijven missen de slagkracht om zelfstandig buitenlandse markten te betreden. Hier kan de overheid een doorslaggevende rol spelen door gezamenlijke handelsmissies en internationale innovatiehubs te organiseren. Een groep Nederlandse agri-techbedrijven kreeg hierdoor recent voet aan de grond in Azië en het Midden-Oosten, wat zonder overheidssteun en -stimulering niet mogelijk zou zijn geweest. Zulke voorbeelden tonen aan dat beleid ondernemers letterlijk en figuurlijk kan helpen grenzen te verleggen.

Daar komt bij dat regionale verschillen in Nederland steeds zichtbaarder worden. Het mkb in stedelijke regio’s heeft vaak betere toegang tot kennisinstellingen en internationale netwerken dan bedrijven daarbuiten. En dat terwijl de koplopers van het Nederlandse mkb zich niet alleen in de Randstad bevinden. Beleidsmakers kunnen dit ongelijke speelveld verkleinen door regionaal maatwerk te bieden: van innovatiehubs in Noord-Nederland tot financieringsinstrumenten voor familiebedrijven in het oosten van het land. Gezonde groei moet overal mogelijk zijn, niet alleen in de relatief sterke regio’s.

Keuzes voor een toekomstbestendig mkb

Juist in economisch onzekere tijden is het verleidelijk voor ondernemers om terug te vallen op voorzichtigheid: investeringen uitstellen, innovatieprojecten opschorten en internationale ambities beperken. Maar deze reflex gaat werken als een boemerang. In een wereld waarin markten en technologie zich razendsnel ontwikkelen, is stilstaan hetzelfde als achteruitgang. Ondernemers die nu investeren in vernieuwing, bouwen niet alleen aan hun eigen toekomst, maar ook aan de veerkracht van onze economie als geheel. De overheid moet hen daarin ondersteunen met beleid dat lef beloont, samenwerking stimuleert en voorspelbare kaders biedt.

Nu en in de toekomst

De komende tien jaar zullen bepalend zijn. Bedrijven die zich vernieuwen, zullen floreren; bedrijven die vasthouden aan het oude, zullen verdwijnen. Maar of dit proces leidt tot een sterker en toekomstbestendiger mkb, hangt af van de keuzes die wij nu maken. Gezonde groei vraagt om ondernemers die leiderschap tonen en samenwerking zoeken, maar evenzeer om politici die begrijpen dat brede welvaart alleen behouden blijft als het mkb de juiste voorwaarden krijgt om te vernieuwen.

De vraag is daarom niet alleen of ondernemers willen veranderen, maar ook of wij als samenleving de moed hebben de condities te scheppen die dit mogelijk maken. Als we nu durven te kiezen voor voorspelbare regelgeving, slimme financiering, investering in vaardigheden en internationale samenwerking, kan Nederland zijn positie als innovatieve, duurzame en concurrerende economie behouden. De toekomst van ons land hangt af van deze keuze. En die kan niet langer worden uitgesteld.

Over de auteurProf. dr. Justin Jansen is hoogleraar ondernemerschap aan de Rotterdam School of Management, Erasmus Universiteit. Hij doet onderzoek naar de groei en schaalbaarheid van bedrijven en adviseert overheden en organisaties over hoe gezonde groei kan worden gerealiseerd. Als mede-oprichter van het Erasmus Centre for Entrepreneurship en het European ScaleUp Institute zet hij zich actief in om ondernemers te ondersteunen bij innovatie, leiderschap en internationalisering.