De oorzaak van de stroomstoring in Spanje: wat leren wij ervan?

Het was een stroomstoring van ongekende omvang. Op 28 april van dit jaar viel rond het middaguur in zowel Spanje als Portugal binnen vijf seconden ongeveer 60 procent van de elektriciteitsproductie weg. In de algehele chaos die ontstond, waren doden en gewonden te betreuren. In totaal werden meer dan zestig miljoen mensen direct geraakt.

28 april 2025 zal als de dag van de chaos de Spaanse geschiedenisboeken ingaan. Op die bewuste aprildag viel de stroom vrijwel gelijktijdig uit op het gehele Iberisch Schiereiland, op Gibraltar na. Ook delen van Andorra en Zuid-Frankrijk moesten eraan geloven. Lost zo’n uitval zich normaal gesproken vrij snel op, nu herstelde de stroomvoorziening pas geleidelijk, in de loop van de avond en nacht. Het bleek dan ook een black-out van ongekende omvang, maar zelden vertoond in het naoorlogse Europa.

Horrorverhalen

Al snel kwamen de horrorverhalen los en die bleven niet beperkt tot ongemak in het (lucht)verkeer of door vastzittende liften. Er waren ook doden te betreuren. In totaal kwamen vijf mensen om het leven als gevolg van de directe of indirecte impact van de stroomuitval. In Valencia stierf een vrouw toen haar zuurstofapparaat uitviel, in Galicië overleed een heel gezin door koolmonoxidevergiftiging van een aggregaat. Daarnaast werden tientallen mensen onwel door het gebruik van noodvoorzieningen zoals dieselgeneratoren.

De impact op sectoren en infrastructuur was groot. Het openbaar vervoer viel grotendeels stil. Treinen, metro’s en hogesnelheidslijnen bleven steken op het spoor, waardoor 35 duizend passagiers moesten worden geëvacueerd. Ook op luchthavens was de impact merkbaar, ondanks het gebruik van noodgeneratoren. Een op de vijf vluchten werd geannuleerd. Het wegverkeer had te kampen met uitgevallen verkeerslichten, met opstoppingen en ongevallen als gevolg.

Spanje: Europees koploper in groene energieSpanje is een van Europa’s meest ambitieuze landen op het gebied van duurzame energie. In 2024 bereikte het land een historisch record met 148.999 GWh aan hernieuwbare energieproductie, goed voor 56,8 procent van de totale energiemix. De Spaanse regering heeft ambitieuze doelstellingen: 81 procent hernieuwbare energie tegen 2030 en volledige klimaatneutraliteit tegen 2050. Met 100 procent hernieuwbare elektriciteit en 97 procent hernieuwbare energie in de totale energiemix wil Spanje een voorbeeld stellen voor andere Europese landen in de groene energietransitie.

In winkels en supermarkten ontstonden wachtrijen en paniekaankopen, terwijl de betaalinfrastructuur grotendeels platlag: pinautomaten en betaalterminals werkten niet, waardoor alleen contante betaling nog mogelijk was. De telecommunicatie lag grotendeels stil; internetverkeer daalde tot slechts 17 procent van het normale gebruik. Ook de overheid en publieke diensten, zoals het parlement en onderwijsinstellingen, kwamen tijdelijk tot stilstand.

Net als de horeca, zoals in het witte bergdorp Vejer de la Frontera in Andalusië. Waar bij bar El Punto bij kaarslicht tijdens de stroomstoring tijdelijk alleen koude tapas en broodjes op de menukaart stonden, voor de klanten die tijd en honger doodden in afwachting van de komst van een (licht)wonder. ‘Tussen de middag hebben we die dag nog ongeveer honderd maaltijden klaar kunnen maken’, aldus Antonio Vazquez, samen met zijn broer heer en meester over de bar. ‘Omdat ik een gasfornuis heb, er nog zonlicht was en de winkel aan de overkant een paar zaklampen over had. Maar de batterijen waren al snel op. Ik herinnerde me dat ik nog een dozijn kaarsen had liggen en daar hebben we het mee gedaan tot we echt de deuren moesten sluiten.’

Recordhoeveelheid zonne-energie

Onschuldige slachtoffers van een bij nader inzien te kwetsbaar systeem. Uit onderzoek bleek dat de storing werd veroorzaakt door een keten van technische fouten en omstandigheden. Door de grote hoeveelheid zon op die dag werd een recordhoeveelheid zonne-energie opgewekt. Om 12.30 uur produceerde Spanje 19,5 gigawatt zonne-energie, zodat het totaal aan elektriciteit opliep naar 32 GW. En dat terwijl de vraag op dat moment ‘slechts’ 25 GW bedroeg.

Door het overaanbod daalde de prijs van elektriciteit tot negatieve niveaus: producenten moesten betalen om stroom te mogen leveren. Als gevolg hiervan schakelden veel centrales zichzelf binnen enkele seconden af van het net. Door het verlies aan netfrequentie konden Spanje en Portugal zich niet langer synchroniseren met het Europese elektriciteitsnet. Tegelijkertijd koppelden Frankrijk en Marokko hun netten af van Spanje om zichzelf te beschermen, waardoor het hele systeem instortte.

De Spaanse netbeheerder Red Eléctrica bleek een cruciale inschattingsfout te hebben gemaakt: er waren te weinig conventionele centrales actief om de fluctuaties op te vangen. Ook schakelden sommige centrales sneller af dan technisch verwacht. Hoewel aanvankelijk werd gespeculeerd over een mogelijke cyberaanval werd deze hypothese door de betrokken autoriteiten uitgesloten. Wel kwamen er na onderzoek zwakke plekken in de digitale infrastructuur aan het licht, die inmiddels onder de loep worden genomen.

Productie- en omzetverlies

De economische en financiële schade is omvangrijk, hoewel nog niet volledig becijferd. Bedrijven in vrijwel alle sectoren hadden te maken met productie- en omzetverlies. De elektriciteitsprijs steeg sterk na de storing in het land waar de prijzen dagelijks worden aangepast aan vraag en aanbod, omdat dure gascentrales moesten worden ingeschakeld om het systeem weer op te starten. Voor Portugal, dat op het moment van de storing ongeveer 30 procent van zijn elektriciteit uit Spanje importeerde, betekende dit een tijdelijke stillegging van de energietoevoer. Portugal besloot daarop enkele dagen autonoom te opereren.

Spanje bleek slechts in beperkte mate voorbereid op een storing van deze omvang. Wel werd direct de Nationale Veiligheidsraad bijeengeroepen en traden regionale crisisplannen in werking. In sommige regio’s werd gevraagd om militaire inzet. Grotere bedrijven met noodvoorzieningen konden hun kernactiviteiten voortzetten, maar veel kleinere ondernemingen bleken kwetsbaar. Back-ups ontbraken of faalden, waardoor veel ondernemers – vooral in retail, horeca en dienstverlening – direct en langdurig getroffen werden.

Grote uitzondering waren de filialen van de supermarktketen Mercadona, met meer dan 1.600 vestigingen de grootste van Spanje. Terwijl het grootste deel van Spanje zonder stroom zat, konden klanten er gewoon terecht. Mercadona’s geheim is het uitgebreide netwerk van noodaggregaten. De meeste vestigingen van het familiebedrijf beschikken over eigen generatoren die automatisch in werking treden bij stroomuitval. Deze investering, oorspronkelijk bedoeld voor kortere onderbrekingen, bleek cruciaal tijdens de nationale crisis. De noodvoorziening voorkwam niet alleen een enorme dip in de omzet, maar ook kostbare verliezen van bederfelijke waren door uitval van koelsystemen – een risico dat andere retailers zwaar trof.

Klik hier voor meer informatie over hoe je je als ondernemer in Nederland voor kunt bereiden op een stroomstoring.

Het herstel van het systeem verliep stapsgewijs. De eerste signalen van verbetering kwamen rond 17.00 uur, en tegen de ochtend van 29 april was het systeem voor 99 procent hersteld. De waterkrachtcentrale Aldeadávila II speelde een cruciale rol, omdat deze zonder externe stroomtoevoer opnieuw kon opstarten. Het systeem werd hersteld via een zogeheten ‘black start’-protocol, waarbij het elektriciteitsnet per regio (of ‘eiland’) opnieuw werd opgebouwd en daarna zorgvuldig gesynchroniseerd. Frankrijk en Marokko hielpen met externe stroomlevering, maar het beperkte aantal interconnecties maakte duidelijk hoe geïsoleerd het Iberische systeem functioneert ten opzichte van de rest van Europa.

De storing had ook daarna nog gevolgen. Sommige noodoproepsystemen voor ouderen en kwetsbare mensen werkten dagenlang niet. Technici moesten huis aan huis om apparaten opnieuw in te stellen. In de dagen erna volgden stevige politieke discussies, waarbij het Spaanse energiebeleid onder vuur kwam te liggen. De stroomstoring leidde tot debat over het snelle afbouwen van kernenergie in Spanje en de betrouwbaarheid van zonne- en windenergie als dominante bronnen.

Als reactie presenteerde de regering op 17 juni een rapport met aanbevelingen. De belangrijkste conclusies waren dat zowel Red Eléctrica als meerdere energieproducenten fouten hadden gemaakt, en dat het elektriciteitssysteem onvoldoende voorbereid was op de combinatie van hernieuwbare bronnen en dalende vraag. Op 25 juni volgde wetgeving om het systeem te versterken. Nieuwe maatregelen omvatten onder meer striktere technische controles, versnelde vergunningen voor opslagprojecten met oplaadbare batterijen, het stimuleren van collectief eigenverbruik en een herziening van de hiërarchie in het opstarten van energieproductie. Of, zoals premier Pedro Sánchez het verwoordde: ‘In een recordtijd van een maand produceerden we een technisch rapport over de black-out, en in een week keurden we een decreet goed dat was overeengekomen met milieuactivisten, elektriciteitsbedrijven en de industrie om problemen in de toekomst te voorkomen.’

De regering benadrukte ook dat de veiligheid van het net verbeterd moet worden, met aandacht voor cyberbeveiliging en moderne besturingstechnologieën. Tegelijkertijd wordt gewerkt aan het uitbreiden van de verbindingen met Frankrijk en andere buurlanden, om in noodgevallen op een betere manier stroom te kunnen aanvoeren. Zodat het Iberisch schiereiland beter verbonden is met het Europese net.

De stroomstoring van april 2025 was een wake-upcall voor Spanje – en voor Europa. Het incident liet zien hoe kwetsbaar een modern energiesysteem kan zijn, juist in een tijd van energietransitie. Voor ondernemers onderstreept de energieramp het belang van goede back-upvoorzieningen, heldere rampenprotocollen en digitale weerbaarheid. Zelfs moderne, goed ontwikkelde economieën zijn kwetsbaar voor systeemfalen. Voorbereiding is geen luxe, maar een noodzaak.

Tennet: bij een blackout zijn bedrijven verantwoordelijk voor hun eigen noodstroomEen landelijke stroomuitval – zoals die in Spanje in april – komt zelden voor. In heel Europa gebeurt het hooguit eens in de tien tot twintig jaar, zegt Jan Vorrink, senior advisor international affairs bij netbeheerder Tennet. In Nederland is zelfs nog nooit sprake geweest van een echte blackout. Vorrink kan het weten: jarenlang stond hij aan het hoofd van de controlekamer van Tennet. Wel herinnert hij zich serieuze storingen, zoals in 2015 toen een onderstation in Diemen uitviel en het complete stroomnet in Noord-Holland platging.
Dat incident had grote gevolgen: een miljoen huishoudens zonder elektriciteit, stilgelegd vliegverkeer op Schiphol en ontregeld treinverkeer. Indrukwekkend, maar geen ‘blackout’. Officieel is daarvan pas sprake als meer dan de helft van het land zonder stroom zit.
Nederland beschikt over een van de betrouwbaarste elektriciteitsnetten ter wereld, benadrukt Vorrink. Toch kan een blackout nooit volledig worden uitgesloten. ‘Zo nu en dan gebeuren er dingen die je niet ziet aankomen’, zegt hij. ‘Eén probleem kun je altijd wel managen, maar als meerdere zaken tegelijk of kort na elkaar misgaan – zoals in Spanje – wordt het moeilijk.’
Samen met collega’s van andere Europese netbeheerders onderzoekt Vorrink nog altijd de oorzaken van de Spaanse blackout. Hoewel er al rapporten zijn verschenen, zijn de precieze mechanismen volgens hem nog te complex om met zekerheid vast te stellen. Wel speelt mee dat Spanje en Portugal vrijwel op een ‘stroom­eiland’ liggen: hun verbindingen met Frankrijk en Marokko zijn beperkt. Valt daar in korte tijd veel vermogen weg, dan kunnen buurlanden slechts mondjesmaat bijspringen.
Een incident kan bijvoorbeeld ontstaan als een groot windpark of een centrale plots stilvalt. Daalt het aanbod terwijl de vraag gelijk blijft, dan zakt de frequentie van het net (normaal 50 Hz). Vaak wordt dit snel gecorrigeerd, maar soms schakelen installaties automatisch af om schade te voorkomen. Dat beschermt de apparatuur, maar kan ook een kettingreactie veroorzaken die eindigt in een blackout.
Het Nederlandse net is veel steviger ingebed in Europa. ‘We hebben acht verbindingen met Duitsland, vier met België en daarnaast kabels naar Engeland, Noorwegen en Denemarken’, zegt Vorrink. ‘Er is dus bijna altijd wel een land dat kan bijspringen.’
Toch houdt de overheid rekening met het onwaarschijnlijke scenario. In de calamiteitenplannen van de Rijksoverheid staat een blackout van het stroomnet geclassificeerd als een crisis van het hoogste niveau. Bij 15 van de 25 veiligheidsregio’s ontbreekt een concreet plan hoe ze als crisisorganisatie zelf kunnen doorwerken als de stroom uitvalt, constateerde de Inspectie Justitie en Veiligheid onlangs. De Inspectie vindt dit ‘zorgelijk’ en raadt de veiligheidsregio’s aan maatregelen te treffen.
Volgens Vorrink doet Tennet er alles aan om een blackout te voorkomen. In simulatoren wordt bovendien vaak geoefend om het net na een storing zo snel mogelijk weer op te starten. Toch kan dat tot 24 uur duren. Daarom, waarschuwt hij, moeten bedrijven altijd hun eigen maatregelen treffen. ‘Dit soort calamiteiten zijn voor Tennet niet verzekerbaar. Een noodstroomvoorziening is voor ondernemers vaak de enige manier om de schade te beperken.’