Cijfers
Maar hoe kunnen we nou die groep helpen? ‘Het inkomen vergroten is één van de opties’, zegt Custers. ‘Dat kan op allerlei manieren: via toeslagen, door vastere contracten, of door meer te werken. Een hoger minimumloon is ook onderdeel van die discussie.’ Maar het minimumloon verhogen brengt ook risico’s met zich mee. Want als medewerkers te duur worden, gaat dat juist ten koste van de werkgelegenheid van kwetsbare groepen. Net zo goed belangrijk: wie de cijfers erop naslaat, komt erachter dat een hoger minimumloon voor maar een beperkte groep mogelijk een verschil maakt. De 800 duizend Nederlanders met een inkomen onder het bestaansminimum is grofweg op te delen in 400 duizend mensen afhankelijk van een uitkering, 200 duizend kinderen en nog geen 200 duizend zogenoemde ‘werkende armen’. Werknemers (ongeveer tweederde uit die groep) én ondernemers dus. Die laatsten verdienen als zelfstandigen geen minimumloon. Sterker nog, een verhoging van het minimumloon kan voor deze groep zelfs leiden tot lagere inkomsten, omdat ze mogelijk meer kwijt zijn aan medewerkers als ze die ze in dienst hebben.
Zo’n driekwart van de werknemers die een laag inkomen heeft werkt in deeltijd, blijkt uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Daarmee lijkt deeltijdwerk volgens het CBS de belangrijkste voorspeller voor armoederisico. Meer uren werken is niet altijd een optie, bijvoorbeeld omdat ze gedeeltelijk arbeidsongeschikt zijn of werken in een sector waarin een volledige werkdag minder gebruikelijk is, zoals in de kinderopvang of de schoonmaak.
HET MINIMUMLOON VERHOGEN BRENGT OOK RISICO’S MET ZICH MEE
Het grootste deel van alle Nederlanders die onder de armoedegrens leeft heeft een uitkering of is met pensioen (bekijk ook de infographic hierboven). Custers: ‘Als je het over die groep hebt, kom je snel terecht in een discussie over het sociaal minimum.’ Dat minimum is momenteel niet toereikend, vindt ze. ‘De Commissie Sociaal Minimum heeft geconcludeerd dat het sociaal minimum voor sommigen – bijvoorbeeld een stel met drie kinderen – tot wel 480 euro per maand te laag ligt. Dat zijn hele grote bedragen.’ Diezelfde Commissie zegt dat de 2 miljard euro die het kabinet in armoedevermindering investeert (lees ook het kader Welke maatregelen nam het kabinet?), niet genoeg is om mensen rondom het bestaansminimum een zeker bestaan te bieden. Custers: ‘We moeten ons daarom afvragen of de armoedegrens niet gewoon te laag is. Momenteel wordt daar al naar gekeken door het SCP, CBS en Nibud.’
Wie is Anna Custers?Anna Custers is sinds 2022 lector Armoede Interventies aan de Hogeschool van Amsterdam. Ze richt zich op het beter begrijpen van armoede en schuldenproblematiek. Met haar team onderzoekt ze welke soorten armoede interventies wel of niet effectief zijn voor welke burgers. Eerder werkte ze voor het gerenommeerde onderzoeksbureau Jameel Poverty Action Lab in Parijs en India en voor de Wereldbank in Washington D.C. en in Afghanistan.
Meer dan focus op het minimumloon
Al met al moet de discussie over bestaanszekerheid breder worden getrokken dan de focus op het minimumloon. Het toeslagensysteem, waarmee verreweg de grootste groep mensen die leven onder de armoedegrens, maar ook net daarboven, wordt bereikt, moet op de schop, vindt Custers. ‘Wat mij betreft moeten we toewerken naar een herinrichting van het sociale zekerheidsstelsel. Het huidige systeem maakt de financiële situatie van veel mensen erg onvoorspelbaar. Als je bijvoorbeeld vanuit een laag inkomen meer gaat werken, verlies je een deel van je toeslagen en gemeentelijk armoederegelingen. Het is dan heel moeilijk te voorspellen of je financieel vooruitgaat door meer te werken.’ ‘De afhankelijkheid die daardoor gecreëerd wordt, willen we dat? Ik denk het niet. Dat zou een integraal onderdeel moeten zijn van de bestaanszekerheidsdiscussie in Nederland.’
Simpeler systeem
Custers pleit voor een simpeler systeem, één gebaseerd op vertrouwen. Allereerst moet er een einde komen aan terugvorderingen. ‘Terugvorderingen zorgen ervoor dat iedereen op papier precies krijgt waar hij of zij recht op heeft. Geen cent te veel. Economisch klopt het, maar het is niet gericht op de menselijke praktijk. ‘Stel, ik vind halverwege het jaar een baan. Dan krijg ik een hoger inkomen, dan kan het zijn dat ik ook opeens een deel van mijn toeslagen over het afgelopen half jaar moet terugbetalen. Terwijl ik die natuurlijk al heb uitgegeven. Zo werkt het leven niet.’ Ten tweede moet de menselijke maat terug. ‘We moeten mensen meer vertrouwen. In Nederland bestaat het idee dat mensen met een lager inkomen onverantwoordelijk met geld omgaan. En ja, er zijn voorbeelden van problematische schulden door overconsumptie. Maar gemiddeld zijn mensen met een lager inkomen juist heel slim met hun geld. Natuurlijk moeten we handhaven als er misbruik van wordt gemaakt. Maar momenteel bestaat er veel wantrouwen tegenover de overheid, met name rondom inkomensondersteuning. Mensen zijn er niet meer zeker van of ze hun geld wel mogen houden. Daardoor krijg je terughoudendheid om er gebruik van te maken.’
'ECONOMISCH KLOPT HET, MAAR HET IS NIET GERICHT OP DE MENSELIJKE PRAKTIJK'
Voorwaardelijkheid
We moeten af van de voorwaardelijkheid van ons sociale vangnet, vindt Custers. ‘In mijn lectoraat zijn we aan het kijken naar wat er gebeurt als je bepaalde groepen een maandelijks vrij te besteden bedrag geeft. In Mexico en Brazilië lopen programma’s met zulke unconditional cash transfers, die zijn erg succesvol. Dat geld besteden ze vaak aan eerste, essentiële levensbehoeftes: aan eten, maar bijvoorbeeld ook aan een uitje of schoolmateriaal voor hun kinderen. Je ziet dat ze er daardoor fysiek en mentaal op vooruitgaan.’
Op de hoogte blijven van onze beste artikelen? Schrijf je dan gratis in voor onze nieuwsbrief.
